Tak pisze we wstępie do katalogu Serena mente iubilo – muzyka z rękopisów XII–XVI wieku (Bibliotheca Sonans 1, wyd. Forum, Wrocław 2004) Artur Bielecki. Tę właśnie istotną, acz niemal zapomnianą część bogatego chrześcijańskiego dziedzictwa poetycko-muzycznego tego regionu prezentujemy w naszym programie. Składają się na nią jedno- i wielogłosowe hymny, sekwencje i pieśni (cantiones) z XIV–XV wieku ze źródeł śląskich, głównie ku czci Matki Boskiej i popularnych na Śląsku żeńskich świętych – Jadwigi i Barbary, oraz średniowieczne kompozycje przeznaczone na okres Bożego Narodzenia. Większość specjalnie zestawionych w tym programie utworów – unikalnych kompozycji śląskich twórców, które zachowały się jedynie w lokalnych kodeksach – będzie zaprezentowana po raz pierwszy po kilku stuleciach.

Ze śpiewów na Boże Narodzenie do naszego programu wybrane zostały śląskie unica. Trzygłosowa pieśń Eia felix virgula posiada w Partesach żagańskich adnotację Hymnus de beata Marie in nativitate domini. Zachowana w nim pierwsza zwrotka uzupełniona została dwoma dalszymi zachowanymi w znacznie późniejszym modlitewniku i śpiewniku klarysek wrocławskich. Popularna w całej Europie pieśń Dies est letitie zaprezentowana została tu w unikalnej trzygłosowej wersji z Partesów żagańskich oraz w niemieckiej wersji jednogłosowej z Kancjonału ze Środy Śląskiej – Als die sonne durchdringt das glasz. Z tego ostatniego rękopisu pochodzi polifoniczna Liber generationis prezentująca genealogię Jezusa. Jest to tekst zaczerpnięty z początku Ewangelii wg św. Mateusza, śpiewany na Wigilię Bożego Narodzenia. W śląskim manuskrypcie kompozycja ta zachowana jest z wyjątkowo ozdobnym końcowym melizmatem w trójgłosie na słowie „Christus”. Absolutnym unicum jest trzygłosowa antyfona Tamquam sponsus z XV-wiecznego manuskryptu z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu.

Powstałe pod koniec XV wieku Partesy Żagańskie, znane dotychczas jako Śpiewnik głogowski (Glogauer Liederbuch), to jeden z najbardziej znanych zbiorów muzyki z Europy Środkowej. Przechowywany obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, składa się z trzech osobnych ksiąg głosowych – partesów (discantus, tenor, contratenor) – i zawiera blisko 300 wielogłosowych kompozycji świeckich i sakralnych po łacinie, niemiecku i francusku. Jest też źródłem wielu unikalnych utworów poświęconych innej popularnej na Śląsku świętej – męczennicy Barbarze. Św. Barbara według tradycji żyła na przełomie III i IV wieku i była nadzwyczajnej urody córką bogatego poganina Dioskura. Za przyjęcie chrztu i złożenie ślubu czystości została przez niego zamknięta i głodzona w wieży, a następnie wydana sądowi, który skazał ją na chłostę i rozliczne tortury. Ostatecznie została ścięta mieczem przez własnego ojca. Tekst wykorzystującej melodię chorałową trzygłosowej antyfony Rex in cena poetycko przedstawia Chrystusa wzywającego Barbarę, swoją oblubienicę, na ucztę, podczas której obdarowuje ją wiankiem z krwawych róż (podobnie jak u św. Cecylii jest to symbol męczeństwa) i białą szatą (symbol czystości). Chwałę męczennicy opiewa również tekst Gratulemur concinantes ze Partesów żagańskich. Ten krótki trzygłosowy utwór zachował się z tylko jedną zwrotką, stąd też rozszerzony został o instrumentalne postludium. Pochodząca z tego samego źródła trzygłosowa antyfona Eia sponsa Salomonis ku czci św. Barbary również zaprezentowana zostanie w wersji instrumentalnej.

Patronka regionu, św. Jadwiga (1178/1180–1243), żona Henryka I Brodatego, księcia wrocławskiego, i matka Henryka II Pobożnego, zasłynęła jako fundatorka kościołów i klasztorów. Z rodzinnych Niemiec sprowadzała duchownych i osadników, co przyczyniło się do znacznego ożywienia życia religijnego oraz rozwoju rolnictwa na Śląsku, prowadziła działalność dobroczynną, otwierała szpitale dla ubogich, kalek i trędowatych, zajmowała się więźniami i tymi, którzy popadli w niełaskę u księcia, zawsze starając się wyprosić u niego złagodzenie wyroków. Szczególną opieką otaczała grupę dziewcząt z różnych środowisk – zapewniwszy im staranne wychowanie, przeznaczała je głównie do życia zakonnego w ustanowionym przez siebie klasztorze Sióstr Cysterek w Trzebnicy, gdzie też sama zmarła i została pochowana. W związku z licznymi cudami, które miały się dziać u grobu księżnej, niemal ćwierć wieku później, w roku 1267, papież Klemens IV dokonał kanonizacji Jadwigi, którą zaczęto czcić jako patronkę Polski i Śląska, a szczególnie Wrocławia i Trzebnicy. Miłosierne czyny świętej opisane zostały w utworach przeznaczonych do liturgii, powstających na Śląsku już od XIII wieku. W wysoce melizmatycznym wersecie allelujatycznym O felix Hedvigis wyrażona jest prośba o wstawiennictwo świętej u Chrystusa. Utwór ten zanotowany został w XIII- i XIV-wiecznym graduale z klasztoru cysterskiego w Henrykowie, który Jadwiga wielokrotnie wspierała finansowo. Sam Śląsk wspomniany jest w sekwencji Letentur ecclesia z polską melodią, w której opisane zostały też cuda dokonane przez świętą, jak ożywienie skazańca czy przywrócenie wzroku córce papieża Klemensa – to osobiste doświadczenie cudu przekonało go ostatecznie do przeprowadzenia kanonizacji Jadwigi. Zarówno ta, jak i inna polska sekwencja, Fulget dies, wspominają umiłowanie ascezy przez świętą, która nie tylko nie tolerowała żadnych zbytków i kultywowała wstrzemięźliwość, ale też umartwiała się przez głodówki, chodzenie boso, biczowanie oraz noszenie włosienicy i pasa pokutnego (domabat cilicio corpus et ieiunio nudis ibat pedibus). Utwór ten pochodzi z XV-wiecznego graduału z kolegiaty w Brzegu pod wezwaniem właśnie św. Jadwigi. Szczególnym utworem ku czci świętej jest także trzygłosowa antyfona do Magnificat ze Partesów żagańskich – O decus Trebniciae, w której Jadwiga ponownie nazwana jest mater gratie (matką łaski) oraz tytułową „ozdobą Trzebnicy”. Zaczerpnięta z liturgii melodia, zwyczajowo wykorzystywana w tym źródle jako cantus firmus w najwyższym głosie, w tym utworze często przenoszona jest do głosu środkowego, co pozwala na bardziej swobodne i twórcze opracowanie materiału chorałowego.

Stosunkowo mało zbadanym źródłem jest XV-wieczny Kancjonał ze Środy Śląskiej (Neumarkt Cantionale), którego repertuar wykazuje ścisłe związki z repertuarami ze źródeł czeskich i niemieckich. Kancjonał ów zawiera przepiękne maryjne antyfony i cantiones, z których wiele trafiło do naszego programu. Dynamiczne cantio Rosarum rosa, sławiące Maryję jako nową Abigail, Judytę i Esterę, zaprezentowane tutaj z improwizowaną polifonią, odnajdujemy również we franciszkańskim graduale z Pragi (Knihovna Národního muzea, ms. XII A 1). W tym źródle można odszukać też spokrewniony wariant pieśni Deitatis fragrans cella (z nieco odmiennym incipitem) – do naszego programu została wybrana dwugłosowa wersja ze Środy Śląskiej. Utwór ten, zanotowany tu błędnie jako Deitatis fragrans stella, jest jednym z zaledwie trzech utworów wielkogłosowych zachowanych w tym kancjonale. Dla potrzeb naszego programu kompozycja ta została uzupełniona o brakujący refren z południowoniemieckiego źródła z XVI wieku. Z rękopisu ze Środy Śląskiej pochodzi też Ave Dei genitrix – pieśń super Ave Maria, a więc utwór z wieloma zwrotkami rozpoczynającymi się kolejnymi słowami modlitwy Zdrowaś Mario, tu zaprezentowany tylko w początkowych zwrotkach zaczerpniętych ze źródła czeskiego. Blok pieśni maryjnych uzupełnia sekwencja Veni mater deica, oparta na znanej melodii Veni Sancte Spiritus, z nowym tekstem, powstałym prawdopodobnie w śląskich kręgach augustiańskich.

Agnieszka Budzińska-Bennett